BLOG: Complexiteit, wat kan je ermee?

15 april 2019

‘Complexiteit’, wat is het en wat kunnen we ermee? In enkele blogs wil ik hier eens aandacht aan besteden. Het is ook het onderwerp waarin ik wil afstuderen voor mijn master. ‘Hoe bereiden we ons nu voor op de toenemende complexiteit?’

Op alle niveaus komt het woord complexiteit terug. Bijvoorbeeld in het wereldwijde ‘Sendai Framework for disaster risk reduction’ (dit is het internationale model waarin in VN-verband is afgesproken op welke manier de gevolgen van rampen beperkt kunnen worden). In dit model erkennen de deelnemers de complexiteit van rampen.

Cascade

Ook in het Europese risico-overzicht wordt gesproken over complexiteit van de risico’s op rampen. Dit wordt gedefinieerd als de ‘onderlinge afhankelijkheid’ en als het ‘cascade effect’. In Nederland zie je complexiteit ook deels weer terug in stukken. Bijvoorbeeld in de agenda van risico- en crisisbeheersing van minister Grapperhaus, waarin wordt gesproken over een continue veranderende maatschappij en het feit dat crisisbeheersing hier op aangesloten moet blijven.

Kennelijk spreekt de complexe maatschappij of de complexiteit van incidenten wel tot de verbeelding. Maar wat kunnen we hier nu eigenlijk mee? Dat begint in eerste instantie met het antwoord op de vraag wat complexiteit nu is. Zoals je zult verwachten is niemand het daar over eens. Al zijn er wel denkrichtingen die goed overeenkomen. Dit gaat over:

1. De grote verbondenheid van systemen aan elkaar

Een makkelijk voorbeeld hiervan is; elektriciteit. Wanneer elektriciteit langere tijd uitvalt, krijgen steeds meer partijen last. Telefoons werken niet meer, verzorgingstehuizen kunnen niet langer open blijven, verkeerslichten functioneren niet, en ga zo maar verder. Maar dit geldt ook voor andere onderwerpen. Bijvoorbeeld: door meer veiligheidsbarrières op te werpen in één systeem, maak je het direct ook complexer en onderling afhankelijk.

2. Niemand die het totaal exact kan overzien

Je ziet dit soort vraagstukken terug in de grootschalige debatten over klimaat, maar ook tijdens crises. Er is niemand die het totaaloverzicht heeft en daarmee de exacte waarheid bezit. Door de grote onderlinge afhankelijkheid, weet niemand de exacte gevolgen van zijn of haar handelen.

3. Het gaat over ‘het geheel’

Dit betekent dat een onderdeel van een systeem niets zegt over het functioneren van het hele systeem. Het helpt in deze theorie ook niet om in kleine aanpassingen te denken. Elke dag, elk moment kunnen er duizenden dingen fout gaan. Gelukkig gebeurt dat vaak niet. Als er bijvoorbeeld een vliegtuig neerstort doordat een schroefje afgebroken is, dan willen we graag direct het onderhoud verbeteren. In complexiteitsdenken is dit een verkeerde gedachte. De kans is namelijk klein dat de volgende ramp op exact dezelfde wijze plaatsvindt. Het gaat om het systeem als geheel. Waarom is het specifieke schroefje daar getekend? Waarom is het onderhoudsprogramma verminderd? Wat heeft dat te maken met de economische tijd waar we in zitten? Of: waarom is de planning zo strak dat men geen onderhoud kan doen? Door zo te kijken, kijk je naar het totaal van het systeem en voorkom je niet alleen dat ene incident maar ook andere.

Risico’s

Uiteindelijk is de basisgedachte van complexiteitsdenkers dat de maatschappij en wetenschap zich sneller heeft ontwikkeld dan ons als mensen. Hierdoor staan we voor vraagstukken die we (nog) niet begrijpen en daardoor grote risico’s met zich meebrengen.

In de komende blogs ga ik dieper in op hoe dit denken je verder kan helpen in de veiligheidswereld.

Disclaimer

Dit blog is geschreven door Jos Bal (destijds Beleidsadviseur GHOR), omdat ik het leuk vind om af en toe eens wat informatie te delen naar aanleiding van mijn opleiding Risk, Crisis and Disastermanagement. Bovendien vind ik dat we vanuit de Veiligheidsregio, als deskundige op het gebied van crisisbeheersing, onze kennis en ervaring zoveel mogelijk moeten delen. Overigens reflecteert deze blog mijn eigen visie op crisisbeheersing en niet die van de Veiligheidsregio Zuid-Holland Zuid of de GHOR.